نگاهی به جشن رنگارنگ نوروز در تاجیکستان

تاجیکستان یکی از کشورهایی است که جشن نوروز در آن به صورت رسمی در آن برگزار می‌شود.

به گزارش آی فیلم2، تاجیکستان در کنار ایران و افغانستان یکی از سه کشور فارسی زبان دنیاست. این اشتراک زبان در واقع بخش کوچکی از اشتراک فرهنگی است. آیین ها و رسوم زیادی وجود دارند که فارسی زبانان ورای مرزهای جغرافیایی در انجام آنها با یکدیگر همدل و همزبان هستند و نوروز یکی از این آیین ها به شمار می رود.

تاجیکستانی ها بر سر سفره هفت سین:

«شمع» را به نشانه روشنی،رمز پیروزی نیکی و روشنی بر بدی و تاریکی

«شیر» را به نشانه سفیدی، پاکی و سفید بختی در تمام سال

«شیرینی» را به نشانه شیرین کامی و عزیز بودن

«شکر» را به نشانه شیرینی عمر و زندگی

«شانه» را به نشانه زیبایی و رمز عمر با برکت

«سنجد» را به نشانه عمر طولانی

«سبزه» را به عنوان رمز سلامتی

«سیر» را به عنوان رمز صداقت

«سمبوسه» به نشان مهمان نوازی و رمز نگهداری حرمت نان و نمک

«سمنو» را به عنوان رمزی از نعمت سیری، سرسبزی و برکت

«سپند» را به نشانه بهبودی ، درمان درد و رمز تندرستی و

«سیب» را به عنوان رمزی از فراوانی روزی بر آن قرار می دهند و به انتظار فرا رسیدن نوروز در لحظه موعود می نشینند.

آیین های نوروزی در تاجیکستان

آن چه که تاجیک ها با آن به استقبال نوروز می روند، تنها لباس های نو نیست. در واقع استقبال معنوی از نوروز در تاجیکستان ارزش ویژه ای دارد. این استقبال هم با صاف کردن دل ها و هم صاف کردن حساب های گذشته انجام می گیرد.

مردمی که کدورت های گذشته را از دل زدوده اند، صبح نوروز خود را با یک صبحانه شیرین آغاز کرده. لباس های نوی رنگی به تن کرده و آماده نوروز می شوند.

اما جشن های استقبال از بهار و نوروز در تاجیکستان از یک هفته قبل از 21 مارس انجام می شود. آیین هایی قدیمی که به ویژه پس از فروپاشی شوروی در تاجیکستان دوباره زنده شدند.

"خیدیر ‏ایام" یا  جشن بزرگ

مردم تاجیکستان ‏آیین و آداب خاصی برای جشن ‏نوروز دارند. ‏روز نوروز در تاجیكستان با سال شمار دهقانی تاجیكی اول ماه حمل و با حساب میلادی ‏‏21 یا 22 مارس شروع می شود كه به نام "خیدیر ‏ایام"یعنی جشن بزرگ معروف است.‏ 

تاجیك ها چهار روز تعطیلات رسمی برای نوروز دارند و در این مدت، سکوهای موقت کنسرت در گوشه و کنار شهرها بر پا می‌شود كه تا روزها پس از این ایام شاهد شادی و پایکوبی مردم است. علاوه بر آن ، همه شهرها و روستاها نیز مراسم سنتی دست افشانی و شادمانی دارند.

شاگون بهار مبارک

در بدخشان در شب دوم سال نو از کله و پاچه گوسفند وگندم غذای مخصوصی تهیه می کنند که به آن "باج" می گویند. تاجیک ها در نخستین روز نوروز، صبحانه را با انواع غذاهای شیرین صرف می کنند که عبارت است از حلوا، شیربرنج، غوز حماچ ، به این امید که تا پایان سال زندگی شان شیرین باشد.

پس از صرف صبحانه پارچه سرخی را بالای در ورودی خانه می آویزند که آن را نشانه بهروزی و خوش بختی می دانند. آن گاه اثاث خانه را که از قبل تمیز کرده اند به طرزی نیکو می چینند، سپس پنجره ها را می گشایند تا نسیم نوروزی در زوایای خانه به گردش درآید. همه لباس تازه به تن می کنند و کوچک ترها در حالی که غنچه ای از گل سرخ در دست دارند نزد بزرگترها می روند و با گفتن"شاگون بهار مبارک" سالی خوش برایشان آرزو می کنند.

گلگشت نوروزی

ساكنان شهر دوشنبه و حومه آن با رفتن به بوستان ها و مراكز تفریحی ‏كه آن را "گشت عیدانه " می نامند، آغاز عید نوروز در این كشور را جشن می گیرند .

جشن نوروز در تاجیكستان پنج روز ادامه دارد و تمام اداره ها و دستگاه های دولتی در طول ‏این ایام تعطیل خواهد بود. این در حالی است كه در در برخی از مناطق شمال افغانستان ‏حدود 40 روز نوروز را جشن می گیرند.‏

مردم تاجیکستان با حضور در پارک ها و اماکن عمومی و تفریحی شهر دوشنبه پایتخت تاجیکستان نخستین روز بهار را جشن می گیرند.

این مراسم که به «گلگشت نوروزی» معروف است در همه شهرها و روستاهای تاجیکستان برگزار می شود. عرضه سفره های هفت سین و لباس های رنگارنگ محلی در قالب نمایشگاه های خیابانی ، پخت غذاهای ملی ، جنگ کبک ها و مسابقات کشتی گیری از مراسم هایی است که در جریان برگزاری مراسم گلگشت نوروزی اجرا می شود و اماکن عمومی این کشور در این هفته آکنده از عطر خوراکی‌های محلی و رنگ‌های شاد است. تاجیکستانی ها در اولین روز بهار ، با ماکت با شکوه تخت جمشید جشن ها و فستیوال نوروزی را آغاز می کنند.

کلا غزغز

برگزاری آیین کلا غزغز به این صورت است که افراد دور سر خود روسری می‌بندند و در گروه‌های کوچک شعر و سرودهای نوروزی می‌خوانند، در کوچه‌ها می‌گردند و به خانه‌های مردم سر می‌زنند. رسم است که اگر کسی بتواند شال یا روسری خود را بالای خانه‌ای پرتاب کند و شال او از ورودی موجود در سقف، که به روزنه معروف است، وارد خانه شود، می‌تواند از صاحب‌خانه «ارمغان نوروزی» یا عیدی بخواهد.

فرد خوش‌اقبال پس از پرتاب شال به درون خانه با عبارت «ای پدر، برخیز نوروزی بیار» درخواست خود را به صاحب‌خانه اعلام می‌کند و پدر خانواده خواسته‌‌ فرد را انجام می‌دهد، زیرا بنا به باور مردم در نوروز کسی نباید زیر روزنه‌ خانه را با ناامیدی ترک کند.

گل گردانی

یکی از سنت های نوروزی که از گذشته تا کنون در تاجیکستان باقی مانده سنت جمع آوری گل های وحشی توسط کودکان در روستاها می باشد.

این کار در گذشته بر عهده بزرگ ترها بود. اما امروزه کودکان عهده دار آن شده اند. به این صورت که بچه ها با دسته های گل در دست و در حالی که لباس های رنگارنگ به تن کرده اند، در روستا می گردند، درهای خانه مردم را می زنند و گل ها را به آنها می دهند. مراسم گل گردانی یک هفته قبل از نوروز اتفاق می افتد و بچه ها در طول آن آهنگ های قدیمی محلی را زیر لب زمزمه می کنند.

خانه تکانی

خانه تکانی تاجیکستانی ها اندکی با خانه تکانی مرسوم در ایران تفاوت دارد. در حقیقت خانه تکانی در تاجیکستان آنقدرها هم خسته کننده و دست و پا گیر نیست و بیشتر یک مراسم نمادین است.

تاجیکستانی ها قبل از شروع نوروز خانه تکانی خود را با شستن و برق انداختن تمام ظروف آغاز می کنند. البته بار این خانه تکانی سمبلیک هم به دوش زنِ خانه است.

زن تاجیک وظیفه دارد که دو جارو را که به رنگ قرمز رنگ آمیزی شده، قبل از طلوع آفتاب در بیرون خانه قرار دهد. با کامل شدن آفتاب، کم کم سایر وسایل هم به بیرون آورده شده و پارچه ای قرمز در بیرون خانه آویزان می شود. 

این را هم باید اضافه کرد که در واقع رنگ قرمز نشان از خوش آمد گویی به بهار و باز کردن درها و پنجره ها نشان از استقبال از هوای بهار به داخل خانه ها دارد. ضمن اینکه آنچه در ایران به عنوان چهارشنبه سوری و در چهارشنبه آخر سال برگزار می شود، در میان تاجیکستانی ها بخشی از مراسم خانه تکانی است. مردم تاجیکستان پیش از آمدن نوروز از روی آتش می پرند چون بر این باورند که آتش گناهان را پاک می کند.

سوماناک پزان(سمنوپزان)

یکی از پایه های مهم سفره هفت سین برای فارسی زبانان سمنو است که نمادی از قدرت و خیر و برکت به شمار می رود.

در تاجیکستان نیز سمنو از اجزای مهم سفره هفت سین است. هر ساله و در شب نوروز زنان تاجیک گرد هم جمع می شوند تا غذای مخصوص نوروز را با دستوری قدیمی طبخ کنند. دستوری که نسل به نسل و از مادر به دختر منتقل شده است. البته چیزی که در فارسی به آن سمنو گفته می شود، در زبان محلی تاجیکی ها "سومالاک" یا "سوماناک" نام دارد.

سوماناک که از جوانه گندم تهیه می شود تمام طول شب را برای پخته شدن روی آتش می ماند. نکته جالب این است که مراسم پخت سمنو در تاجیکستان یک مراسم آشپزی ساده نیست و با دعا و آرزو برای سال جدید به اضافه رقص و پایکوبی همراه است. زنان در هنگام پخت زمزمه می کنند:

"سمنو در جوش و ما کفچه زنیم دیگران در خواب و ما دفچه زنیم"

و در پایان این آشپزی مفرح و شاد چیزی که به دست می آید، یک خمیر شیرین قهوه ای رنگ است که با همسایه ها و دیگران قسمت می شود.

حوت

حوت که در صور فلکی دوازدهمین برج از دایره البروج است، از دیرباز به ویژه برای کشاورزان اهمیت خاصی داشته است.

در این ماه که ماه آخر سال بود، کشاورزان زمان را برای یک کشت و کار بهاری مناسب می دیدند. از این رو در سه شب نخست ماه، اسباب جشن را فراهم کرده، گرد هم می آمدند و در اطراف آتش به شادی، پایکوبی و موسیقی می پرداختند.

جشن‌ های نوروزی درتاجیکستان  با این  رسم  که جشن ‌های مفصل معمولاً  باید در تفرجگاه‌های خارج شهر برگزار‌شوند ،  تاجیکستانی ها  به "گلگشت نوروزی " می روند ، همانند؛ شهر دوشنبه ، "شهرک وحدت" با  داشتن پارکی بزرگ و در خجند «کالخوز اربابی» با باغ‌های وسیع اطرافش ، میزبانان مراسم گلگشت نوروزی می‌شوند و با  چای کبود و نان رایگان  از مهمانان و فقیرترها پذیرایی می کنند  و اگر «آش پلو»ی رایگان هم باشد نور علی نور است. آش پلو را با نخود ، برنج، و پی گوسفند و آب زیاد می‌پزند. بندبازی، کشتی محلی و خروس جنگی - در مناطق روستایی جنوب-  از دیگر مراسم  در این روزها به شمار می‌رود.

جفت براران

اما حوت تنها مراسمی نیست که در روزهای پایانی سال برگزار می شود. تاجیکستانی ها گنجینه ای از آیین های نوروزی را از گذشته تا به امروز به دوش کشیده اند که یکی از آنها "جفت براران" است.

کشاورزان تاجیکستانی با آرزوی آمدن برکت به محصولات خود در اواخر ماه حوت، جشنی با حضور اعضای خانواده و نیز کهنسالان روستا برگزار می کنند. در این جشن غذاهای محلی تاجیکی طبخ و خورده می شوند و در آخر هم دعای برکت بر زبان ها جاری می شود:

"مزید نعمت، زیاده دولت، برار کار، صحت و سلامتی خرد و کلان، رسد به بابای دهقان، خوش آمدید میهمانان".

سایر جشن های نوروزی در تاجیکستان

اما شاید مهم ترین قسمت جشن نوروز برای تاجیکستانی ها، جشن انتخاب ملکه(عروس) است که به یک جشن ملی بدل شده و در شبکه های تلویزیون این کشور نیز پخش می شود.

این جشن شامل رژه زنانی است که لباس های محلی به تن کرده و اقلام مربوط به جشن را با خود حمل می کنند. در این مراسم همچنین در حالی که مردان و زنان جوان می رقصند و موزیسین ها می نوازند، دختری(عروس نوروز) با لباس سفید و دختر دیگری(عروس بهار) با لباس سبز بر تن از راه می رسند.

بازی های نوروزی در تاجیکستان

نوروز برای تاجیکستانی ها فقط در دید و بازدید خلاصه نمی شود. بازی ها و رقابت های ورزشی محلی بخش جدایی ناپذیر از جشن نوروزی در تاجیکستان است.

برای نمونه بزرگ ترها در روستاها به بازی هایی چون اسب سواری، کشتی گیری، خروس جنگی، مسابقات طناب کشی و نیز "بزقاپی"(Buzkashi) می پردازند.

شاید مهم ترین، قدیمی ترین و مهیج ترین بخش این رقابت ها همان «بزقاپی» باشد. در این بازی که یک بازی محلی به شمار می رود، بیش از صد بازیکن سعی می کنند تا در یک رقابت نفس گیر یک بز سر بریده را از روی زمین برداشته و برای کسب امتیاز کل میدان را با آن مسابقه دهند.

به نظر می رسد که سابقه این بازی به چند قرن پیش برگردد. وقتی گروه های عظیمی از اسب سواران با خشونتی عریان برای نبرد با دشمن اسب ها را به سوی کوه ها می راندند.

ف ا/ ن ذ